معين فتحي - نوروز جشن توأمان طبيعت و تلويزيون است. برنامه‌سازان سيما براي چنين ايامي سنگ تمام مي‌گذارند. هم از اين جهت كه بهار طبيعت، پايان يك دوره كاري و آغاز دور جديد فعاليت در تلويزيون است و هم از اين حيث كه در چنين ايامي، اغلب خانواده‌هاي ايراني براي مدت زماني حدود ۱۵ تا ۲۰ روز در كنار يكديگر هستند و تماشاي تلويزيون در كنار برنامه‌هايي همچون «مسافرت» و «عيد ديدني» مهم‌ترين فعاليت آنها محسوب مي‌شود. به همين دليل است كه اغلب شبكه‌هاي تلويزيوني براي چنين ايامي سنگ تمام مي‌گذارند و تلاش مي‌كنند با به ميدان آوردن تواناترين عوامل و به‌كار‌گيري بديع‌ترين سوژه‌ها آثار جذابي توليد و ارائه كنند.

نوروز سال ۱۳۹۲ قطعاً با عيدهاي ديگر تفاوت فراواني دارد. مشكلاتي كه در ماه‌هاي اخير در جامعه وجود داشته چيزي نيست كه بر كسي پوشيده باشد. اين روزها حتي مسئولان كشور در بخش‌هاي مختلف نيز به صراحت در تريبون‌هاي عمومي بر مشكلات اقتصادي كشور تأكيد مي‌كنند و براي رفع آن خواستار اهتمام و تلاش همه مسئولان مي‌شوند. در هفته‌هاي منتهي به نوروز، هجمه‌هاي فراواني از سوي كشورهاي غربي عليه كشورمان در جريان است كه نمود جدي آن در بحث «تحريم‌ها» قابل رؤيت است. در وضعيت اقتصادي نامناسب فعلي كشور، مسئولان تصميم گرفته‌اند يك عيدي ۷۰ هزار توماني به مردم بپردازند و اين مسئله نشان مي‌دهد وضعيت اقتصادي آنقدر نامناسب است كه چنين تدبيري براي حل نسبي آن انديشه شده است هرچند اين رقم در نهايت در شرايط امروز صرفاً براي خريد يك شلوار، كفش يا مقداري آجيل مناسب خواهد بود اما جامعه ايران شرايطي به مراتب سخت‌تر و حساس تر از اين را هم پشت سرگذاشته و البته از اين شرايط سربلند بيرون آمده است.

در چنين شرايطي كه به دليل مشكلات اقتصادي شايد تعداد زيادي از مردم «سفر كردن» را از برنامه كاري خود حذف كنند، تلويزيون ملجأ و پناهگاهي است كه مي‌توان در پاي آن ساعت‌هايي طولاني را سپري كرد. هرچند اين كار از نظر علمي و فرهنگي هيچ گاه توصيه نشده و قاعدتاً بايد تلويزيون تنها بخشي از برنامه تفريحي مردم ـ در كنار سفر كردن، ورزش و... ـ باشد اما در شرايط امروز اين رسانه حتي در مواقعي مجبور است وظيفه دستگاه‌ها و ديگر نهادهاي مسئول در خصوص سرگرمي و اوقات فراغت را نيز به عهده بگيرد.

با جمع‌بندي موارد فوق و توجه به اهميت خاص تلويزيون در نوروز پيش رو، چند نكته قابل طرح است كه اميدواريم در فرصت باقيمانده از سوي برنامه‌سازان تلويزيون و به خصوص سازندگان سريال‌هاي تلويزيوني رعايت شود.
۱ ـ در سال‌هاي دفاع مقدس، سياست خوبي در صدا و سيما در زمينه خريد آثار خارجي وجود داشت و مسئولان اين بخش، با خريد آثاري همچون «سال‌هاي دور از خانه» و متناسب كردن اين سريال با فضاي جامعه ايران، شرايط سخت و مشقت بار كشورهاي ديگر را نيز به مخاطبان سيما يادآوري كردند. آشنايي با مشكلات دختري جوان در جامعه ژاپن در آن سال‌ها همذات‌پنداري فراواني را در مخاطبان ايراني به دنبال داشت؛ به خصوص كه اين دختر جوان در جامعه‌اي پيشرفته مانند ژاپن زندگي مي‌كرد كه با اتكا بر همين روحيه سختكوشي مردمش به درجات بالاي صنعتي و علمي رسيده بود. مشكلات اقتصادي كشور ما نيز در شرايطي رخ مي‌دهد كه در سال گذشته حداقل در چند كشور اروپايي مانند اسپانيا، پرتغال، ايتاليا، يونان و. . . به دليل شرايط اقتصادي نامناسب، مردم آن كشورها نيز معيشت سختي داشته‌اند. صرف نظر از گزارش‌هاي كليشه‌اي و خبري تلويزيون، اگر بتوان در فرصت باقيمانده اثري نمايشي پيدا كرد كه شرايط سال نو را در كشورهاي اينچنيني به تصوير كشيده باشد مي‌توان به تأثير فرهنگي خوب و مطلوبي بر مخاطب ايراني دست پيدا كرد.

۲ ـ چند روز قبل ايميلي به دستم رسيد كه به بهانه فوت مرحوم «حسن حبيبي»، تصاويري از مجلات گُل‌آقا را نيز ضميمه كرده بود. مرحوم حبيبي در سال‌هاي تصدي عنوان معاون اولي، بارها سوژه جلدهاي گُل‌آقا بود و اين مجله طناز و شريف، در انتقاد از سياست‌هاي دولت همواره عنايتي ويژه به مرحوم حبيبي داشت و با تبديل اين مقام دولتي به سمبل دولت، هميشه انتقادهاي خود از دولت را معطوف به وي مي‌كرد. انتقاد از دولت در اين مجله و نيز برنامه‌هاي طنز راديو همچون «صبح جمعه با شما»، نقش مؤثري در كاهش فشارهاي روحي توده عام جامعه داشته و دارد. در سال‌هاي اخير متأسفانه مسئولان دولتي چندان روي خوشي به طنز و انتقاد نشان نداده‌اند اما به نظر مي‌رسد ايام نوروز فرصت خوبي است تا در قالب برنامه‌اي مثلاً عروسكي ـ كه نمونه آن در سال‌هاي پيش در صدا و سيما ساخته شده ـ با مسئولان دولتي و اجرايي كشور شوخي شود، حرف‌هاي آنها به طنز كشيده شود و نقاط ضعف و قوت آنها برجسته شود تا مردم با تماشاي اين مباحث در برنامه‌اي تلويزيوني، هم نسبت به تلويزيون احساس صميميت كنند و هم اينكه از فشارهاي اقتصادي آنها كاسته شود. البته در حال حاضر در برنامه «خنده بازار» گاهي شاهد مباحث انتقادي هستيم اما اكثر انتقادهاي مطرح شده در اين برنامه تكراري و كليشه‌اي است. برنامه «صبح جمعه با شما» هم با ساختار مورد اشاره مدت‌هاست فاصله گرفته و در آن كمتر انتقاد مستقيمي طرح مي‌شود.

۳ ـ در سال‌هاي اخير در برنامه‌هاي نوروزي سيما، مخاطبان با دكورهاي بزرگ و حجيم مواجه شده‌اند. دكورهايي كه از رنگ‌هاي تُند و پوشش‌هاي گران قيمت همچون مخمل استفاده كرده‌اند و عملاً براي دكوري كه فقط به اندازه يك برنامه زنده چند ساعته مورد استفاده قرار مي‌گيرد، هزينه فراواني است. در اغلب موارد مشاهده شده كه مجريان چنين برنامه‌هايي با لباس‌هاي مارك‌دار و گران قيمت مقابل دوربين حاضر شده‌اند. چنين رويه‌اي حداقل در نوروز ۹۲ پذيرفتني نيست و بهتر است از هم اكنون تهيه‌كنندگان چنين برنامه‌هايي به فكر دكورهايي ساده باشند و مجريان نيز با پوششي ساده مقابل دوربين حضور يابند. چه اشكالي دارد كه مجري در برنامه زنده بگويد: «اگه امسال نتونستيد لباس نو بخريد اشكالي نداره. منم با همين لباس پارسالم اومدم تو برنامه». خانواده‌اي را در نظر بگيريد كه از آن عيدي ۷۰ هزار توماني، نهايتاً يك چهارمش نصيب هر عضو خانواده شده است. قطعاً براي آن بيننده تماشاي تجمل از دريچه تلويزيون آزاردهنده است اما يك مجري و تهيه‌كننده خوب مي‌تواند با سادگي و صميميت، به مخاطب خود اطمينان دهد كه او نيز در شرايطي مساوي با مخاطبش قرار دارد و به همين دليل، قطعاً مخاطب با او احساس صميميت خواهد كرد.

۴ ـ در سال‌هاي گذشته برنامه‌سازان تلويزيون با حضور در نقاط مرزي، روستاها، بهشت‌زهرا و در جوار قبر شهدا، خانه سالمندان و... تلاش كرده‌اند تا به برنامه‌هاي خود حس و حال عاطفي خوبي بدهند و جنبه‌هاي انساني مخاطبان را تقويت كنند. به نظر مي‌رسد امسال و در شرايط كنوني كشور بيش از گذشته به چنين رويه‌اي نياز است و بايد اين جنبه‌هاي معنوي در برنامه‌ها پُر رنگ‌تر شود. براي مخاطبي كه چندين ماه سخت و پُرفشار به لحاظ اقتصادي را پُشت سرگذاشته، ديگر تماشاي بازيگري كه براي چند دقيقه به استوديو يك برنامه آمده و قرار است حرف‌هايي تكراري بزند واقعاً جذابيت ندارد و بهتر است اگر قرار به استفاده از چهره‌ها در برنامه‌هاي زنده هست، اين چهره‌ها در فضايي واقعي ـ و نه تصنعي استوديو ـ و در ميان مردم حضور پيدا كنند.

۵ ـ تلويزيون در برخي مقاطع حساس مانند «جشن عاطفه‌ها» و «انتخابات» ثابت كرده كه مي‌تواند جريان‌سازي كند و حركتي بزرگ را سازمان‌دهي نمايد. نوروز امسال نيز تلويزيون مي‌تواند برنامه‌اي فرهنگي را مدنظر قرار دهد و مثلاً نوروز ۹۲ را به مناسبتي براي آشتي ايراني‌هايي كه با يكديگر قهر هستند تبديل كند. مي‌توان مسابقه آشتي كنان برگزار كرد و از مخاطبان درخواست كرد آنهايي كه با هم آشتي كرده‌اند، عكس يا فيلمي از آشتي خود تهيه كرده و به برنامه‌اي خاص بفرستند تا در برنامه‌اي خاص نمايش داده شود. فراموش نكنيم كه رسانه‌ها هميشه وجهي تعاملي دارند و صرفاً نبايد مخاطب دريافت كننده و شنونده پيام‌هاي رسانه باشد؛ بلكه اگر زمينه مناسبي در اختيار مخاطب قرار گيرد، او مي‌تواند بخش‌هايي جذاب توليد و در اختيار برنامه‌ساز قرار دهد.

۶ ـ تلويزيون در سال‌هاي اخير با مراجعه به «آرشيو»‌هاي خود، مستندهايي جذاب و تماشايي را انتخاب و عرضه كرده است. در آرشيو تلويزيون قطعاً برنامه‌هاي نمايشي سال‌هاي دفاع مقدس موجود است. برنامه‌هايي كه در آن برخلاف سريال‌هاي امروزي، نه خبري از مبلمان عجيب و غريب بود نه تجمل آنچناني در فضاي زندگي خانه‌ها ديده مي‌شد. تماشاي اين برنامه‌ها در شرايط امروز مي‌تواند حس و حال شيرين و خوبي براي مخاطب به همراه داشته باشد. در هفته گذشته كه سريال «رعنا» از شبكه آي فيلم پخش شد، نكته جالبي در اين سريال ديدم. خانواده دايي به عنوان يك خانواده ثروتمند و كارخانه‌دار در اين سريال، حتي در ظواهر زندگي نيز زرق و برق چنداني نداشتند و تجمل زندگي آنها در يك تلفن خاص و نيز خانه‌اي دوبلكس خلاصه شده بود اما اين روزها گاهي در سريال‌هاي تلويزيوني و حتي در خانه يك تازه عروس ـ داماد، مخاطب مبلماني را مي‌بيند كه در زندگي يك فرد عادي از طبقه متوسط، تا سال‌ها نمي‌تواند ما‌به‌ازاي واقعي داشته باشد.

۷ ـ نوروز سال ۹۲ شش ماه از زماني خواهد گذشت كه رهبر انقلاب در استان خراسان شمالي و در سخناني مهم به مسئله «سبك زندگي» اشاره كردند. مخاطب سيما انتظار دارد تا حداقل بخشي از اين رهنمودها در سريال‌هاي ايراني و برنامه‌هاي نمايشي نوروز ۹۲ تجلي پيدا كند. اينكه اين سريال‌ها چه الگويي براي مصرف را ارائه مي‌كنند، آدم‌هاي هر قصه چه تفريحي دارند، كسب و كار آنها چيست، نقاط ضعف و قوت رفتار آنها در برخورد با اطرافيان چگونه است، چقدر به مسئله نظافت و طهارت اهميت مي‌دهند، تا چه حد پايبند كار جمعي هستند، در رانندگي چقدر آدم‌هاي متعادلي هستند، چقدر اهل كار و كوشش هستند، چگونه زن و شوهر حقوق متقابل يكديگر را رعايت مي‌كنند، تا چه اندازه اهل تجمل گرايي هستند و از همه مهم‌تر اينكه تا چه اندازه اين مفاهيم، به صورت دروني ـ و نه ظاهري ـ در اين آثار منعكس مي‌گردد، موضوع مهمي است كه تا حدود يك ماه ديگر بايد شاهد و ناظر آن در آثار نمايشي باشيم.